دعوت اسلام به دین‌داری بر پایه تحقیق و نفی تقلید

قرآن كريم از پيامبران الهي نقل مي‏‌كند كه به قوم خويش مي‌‏گفتند: سخن ما را بسنجيد، اگر بهتر از سخن پيشينيان شما بود، آنگاه بپذيريد. هر كسي، در هر رشته‏‌اي خواه تابع، خواه متبوع بايد محقّق باشد. قرآن به افراد تابع هم مي‌گويد: در تبعيتتان بايد اهل تحقيق باشيد. ﴿ومن النّاس من يجادل في الله بغير علمٍ ويتَّبع كلَّ شيطانٍ مريد﴾.(1) بعضي از مردم جاهلانه، دربارهٴ جهان‌بيني و خداشناسي جدال مي‏‌كنند، از اين‌رو يك تابع كور هستند و از هر شيطان متمرّدي اطاعت مي‌‏كنند.

كسي كه از عقل و وحي اطاعت نكرد، ناچار از هوس پيروي مي‌‏كند، چون انسان ناچار است مكتبي را بپذيرد تا قانون زندگي فردي و اجتماعي خود را بر اساس جهان بيني آن مكتب تنظيم كند و اگر كسي خودش اهل تحقيق نبود و در انتخاب راهنما و متبوع نيز محقّق نبود، قهراً از هر مدّعي هدايت، پيروي مي‌‏كند؛ چون نمي‏‌داند از چه كسي تقليد كند و معيار لازم پيروي را نمي‌‏شناسد. و از آن جهت كه مدّعيان دروغين فراوانند يك مقلّدِ جاهل به دام هر متمرّدي خواهد افتاد.
در سورهٴ حج نيز به كساني كه متبوع و مطاع عوامند و با سوء استفاده از جهل عوام، راهنما و هادي آنان شده‌‏اند، مي‌‏‌فرمايد: ﴿ومن النّاس من يجادل في الله بغير علمٍ ولا هديً ولا كتابٍ منيرٍ ٭ ثاني عطفه ليضلَّ عن سبيل الله له في الدُّنيا خزيٌ ونذيقه يوم القيمة عذاب الحريق﴾؛(2) بعضي از مردم جاهلانه دربارهٴ خدا جدال مي‏‌كنند و چون داعيهٴ رهبري ديگران را دارند، و از خطر جاه طلبي مصون نيستند، بدون برهان عقلي يا نقلي، بر اين كار اصرار مي‌‏ورزند.

پس بعضي بدون تحقيق تابعند و برخي بدون تشخيص، متبوع و قرآن كريم، هر دو دسته را مذمّت كرده، مي‏‌فرمايد: خداي سبحان در دنيا و آخرت، آنها را رسوا خواهد كرد. در آيهٴ اول تابعان جاهل مذمت شده بودند و در آيه بعدي، متبوع‌هاي جاهل نكوهش شدند. و جامع هر دو گروه همان «هوي محوري» است كه يكي را به تعصب و سنّت‌گرايي باطل مي‌كشاند و ديگري را به هوس رياست مي‌اندازد از اين رو هر دو گروه مذمومند. خدای متعال دربارهٴ هواپرست جاهل مي‌‏فرمايد: ﴿ليضلَّ عن سبيل الله﴾.(3) و دربارهٴ پيرو هوس پرست نادان مي‌‏فرمايد: ﴿ويتَّبع كلَّ شيطانٍ مريدٍ﴾(4) و همين معنا را در سورهٴ لقمان به صورتي ديگر بيان مي‌‏كند: ﴿ومن النّاس من يجادل في الله بغير علمٍ ولا هديً ولا كتابٍ منيرٍ﴾؛(5) خواه تابع، خواه متبوع، جدالش، جدال جاهلانه است. يعني وقتي پذيرش عقيده و تطبيق عملي بر آن مطابق وحي و عقل نباشد، تقليد كور خواهد بود. در سورهٴ سبأ چنين آمده است: ﴿وإذا تتلي عليهم اياتنا بيناتٍ قالوا ما هذا الّا رجلٌ يريد أن يصدَّكم عمّا كان يعبد اباؤكم وقالوا ما هذا الّا إفكٌ مفتريً وقال الّذين كفروا للحقّ لمّا جاءهم إن هذا الّا سحرٌ مبينٌ﴾؛(6) وقتي آيات الهي بر آنان تلاوت مي‌‏شود، مي‌‏گويند: اين شخص مي‏‌خواهد شما را از روش نياكانتان بازدارد. معلوم مي‌‏شود كه آنان، تقليد از سنت نياكان را اصل قرار داده‏اند؛ و وحي و عقل را چون مطابق با اصل آنان نيست، رد مي‏‌كنند.

قرآن كريم درباره مباحثه حضرت ابراهيم (علیه السلام) با بت‏‌پرستان مي‌فرمايد: ﴿إذ قال لأبيه وقومه ما تعبدون ٭ قالوا نعبد اصناماً فنظلُّ لها عاكفين ٭ قال هل يسمعونكم إذ تدعون ٭ أو ينفعونكم أو يضرُّون ٭ قالوا بل وجدنا اباءنا كذلك يفعلون﴾.(7) وقتي ابراهيم(عليه السلام) با بت‌پرستان به مباحثه پرداخت، فرمود بتها نه مي‌‏توانند به شما سودي برسانند، و نه ضرري وارد آورند. پس چرا اين‌ها را مي‏پرستيد؟ آنان در برابر اين استدلال گفتند: اين سنت نياكان ماست.

حضرت ابراهيم(عليه‏السلام) فرمود: ﴿أفرءيتم ما كنتم تعبدون ٭ أنتم واباؤكم الأقدمون ٭ فإنَّهم عدوٌّ لي إلّا ربَّ العالمين ٭ الّذي خلقني فهو يهدين ٭ والَّذي هو يطعمني ويسقين ٭ واذا مرضت فهو يشفين﴾؛(8) شما و نياكانتان كاري مي‌‏كنيد كه وحي و عقل، آن را نمي‌‏پذيرد. زيرا پرورش از آنِ خدايي است كه آفرينش در اختيار اوست و پرورشِ همه چيز، اعم از ساده‌‏ترين چيزها و پيچيده‌ترين آن‌ها بر عهدهٴ خدای سبحان است و در اين اصل كلي هيچ فرقي بين هدايت كردن، درمان كردن، سير كردن و سيراب ساختن نيست.

در سورهٴ شعراء مي‌فرمايد: قوم عاد صريحاً به پيامبرشان، حضرت هود مي‏‌گفتند: ﴿سواء علينا أوعظت أم لم تكن من الواعظين ٭ إن هذا الّا خلق الاوَّلين ٭ وما نحن بمعذّبين﴾؛(9) براي ما بي‌‏تفاوت است، چه موعظه كني، و چه موعظه نكني؛ ما دعوت تو را نمي‌‏پذيريم؛اين سنت نياكان ماست. يعني اين خوشگذراني، تحميل بر محرومان، بت‌‏پرستي و رفاه‌طلبي سنت نياكان ماست و ما هم آن را حفظ خواهيم كرد. قيامتي نيست و اگر هم باشد، ما معذب نخواهيم شد. بنابر‌اين، منطق همهٴ انبيا اين است كه به مردم مي‌‏گويند: بايد در تحصيل مكتب اعتقادي محقِّق باشيد.

بر اساس همین آیات و رهنمودهای الهی است که اسلام هر گونه تقلید در اصول دین را نفی کرده و باطل می‌داند و به پیروان خود سفارش می‌کند که برای عقاید و باورهای خود تحقیق کرده و آن‌ها را با تحقیق بپذیرند؛ لازم به ذکر است تقلیدی که اسلام جایز شمرده شده است، تقلید در فروع دین (یعنی احکام عملی) است، زیرا استخراج احکام علمی (بایدها و نبایدها، حلال و حرامها) از منابع دینی کاری است که به علم و تخصص نیاز دارد که در طی سالیان طولانی بدست می‌آید، از این اسلام امر می کند که عالمان برای این امر قیام کنند: ﴿فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾؛ (10) «چرا از هر گروهى از آنان، طايفه‏اى كوچ نمى‏كند تا در دين (و معارف و احكام اسلام) آگاهى يابند و به هنگام بازگشت بسوى قوم خود، آنان را بيم دهند؟! شايد(از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خوددارى كنند.» چون عموم مردم به علت مشغله روزانه وقت و توان پرداخت به این موضوع را ندارند، و این موضوع با اصل پذیرش اسلام که تحقیقی است، متفاوت است.

پانوشت
1. سورهٴ حج، آيهٴ 3.
2. سورهٴ حج، آيات 8 ـ 9.
3. سورهٴ حج، آيهٴ 9.
4. سورهٴ حج، آيهٴ 3.
5. سورهٴ لقمان، آيهٴ 20.
6. سورهٴ سبأ، آيهٴ 43.
7. سورهٴ شعراء، آيهٴ 70 ـ 74.
8. سورهٴ شعراء، آيات 75 ـ 80.
9. سورهٴ شعراء، آيات 136 ـ 138.
10. سوره توبه، آیه 122.